در کشاورزی مدرن، کنترل آفات و بیماری‌ها به کمک سموم کشاورزی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند و تاثیر مستقیمی بر کیفیت و کمیت محصولات دارد. اما پشت این موفقیت‌ها، سوالات مهمی درباره منابع تولید، ترکیبات شیمیایی و نحوه عملکرد این سموم وجود دارد که آگاهی از آن‌ها می‌تواند به استفاده صحیح‌تر و ایمن‌تر کمک کند. سموم کشاورزی از مواد مختلفی مانند ترکیبات ارگانوفسفات، پیروتروئیدها و علف‌کش‌های قوی تهیه میشوند و هر کدام عملکرد خاصی در مقابله با آفات دارند؛ برخی به صورت تماسی عمل می‌کنند و برخی دیگر به شکل سیستماتیک در گیاه نفوذ می‌کنند. در کنار این مزایا، عدم رعایت نکات ایمنی می‌تواند منجر به عوارض جدی برای سلامت انسان و محیط زیست شود، پس شناخت زمان و نحوه درست مصرف این ترکیبات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین، فهرستی از پرکاربردترین سموم کشاورزی که در عرصه کشاورزی ایران و جهان به کار گرفته میشوند، کمک می‌کند تا با انتخاب مناسب‌تر، به بهره‌وری بیشتر و کاهش خطرات زیست‌محیطی دست یابیم. در ادامه با بررسی دقیق‌تر این موضوعات، راهنمایی جامع و کاربردی برای استفاده بهتر از سموم کشاورزی ارائه خواهد شد که مطالعه آن برای کشاورزان و فعالان حوزه کشاورزی ضروری است.
سموم کشاورزی ازچه منابع و مواد شیممیایی و چگونه تولید میشوند؟
سموم کشاورزی ترکیبات شیمیایی هستند که برای کنترل آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این سموم از منابع مختلفی تولید میشوند که عمدتاً شامل ترکیبات ارگانوفسفات، کاربامات‌ها، پیروتروئیدها، کلرآلکیل‌ها و ترکیبات آلی کلره می‌باشند. برای مثال، سم کلرپیریفوس از گروه ارگانوفسفات‌ها است که با مهار آنزیم استیل کولین استراز در سیستم عصبی حشرات فعالیت می‌کند. در مقابل، سم دلتامترین که از خانواده پیروتروئیدها است، به صورت تماسی و گوارشی عمل می‌کند و موجب از بین رفتن سریع آفات می‌شود.
تولید این سموم از طریق سنتز شیمیایی در آزمایشگاه‌های تخصصی انجام می‌شود و معمولاً برای افزایش اثربخشی و کاهش سمیت بهینه‌سازی میشوند. برخی سموم نیز از منابع طبیعی گرفته شده و با فرآوری‌های شیمیایی به شکل قابل استفاده در کشاورزی در می‌آیند. به‌عنوان نمونه، سموم بیولوژیکی که بر پایه میکروارگانیسم‌ها یا ترکیبات طبیعی گیاهی هستند، جایگزین‌های کم‌خطرتر در برخی موارد محسوب میشوند. در نهایت، دانش شیمی و فناوری‌های نوین باعث شده است که سموم کشاورزی با دقت و کیفیت بیشتری تولید و عرضه شوند.
عملکرد سموم کشاورزی و آفت کش ها به چه صورت است؟
عملکرد سموم کشاورزی به نوع آفت هدف و نوع ترکیبات شیمیایی بستگی دارد. به طور کلی، آفت کش‌ها به دو دسته اصلی سیستماتیک و تماسی تقسیم میشوند. سموم سیستماتیک پس از جذب توسط گیاه، در سراسر بافت گیاه حرکت کرده و آفات را از داخل گیاه هدف قرار می‌دهند. مثلاً سم مالاتیون که یک حشره‌کش ارگانوفسفره است، پس از جذب در گیاه، آفات را از طریق گوارش و تماس مستقیم نابود می‌کند.
در مقابل، سموم تماسی فقط در نقطه تماس با آفت اثر می‌گذارند و برای این کار باید به طور مستقیم روی آفات پاشیده شوند. سم دلتامترین نمونه‌ای از سموم تماسی است که با اثر سریع روی سیستم عصبی حشرات باعث مرگ آن‌ها می‌شود. برخی سموم نیز خاصیت گوارشی و تنفسی دارند و آفات را از طریق بلعیدن یا تنفس از بین می‌برند.
علاوه بر حشره‌کش‌ها، علف‌کش‌ها برای کنترل علف‌های هرز و قارچ‌کش‌ها برای مهار بیماری‌های قارچی گیاهان به کار می‌روند. علف‌کش‌های شناخته شده‌ای مانند گلایفوزیت، با مهار آنزیم‌های خاص گیاهان هرز، رشد آن‌ها را متوقف می‌کنند. قارچ‌کش‌ها نیز با هدف قرار دادن سلول‌های قارچ‌ها، مانع از رشد و انتشار آن‌ها میشوند.
لیست پرکاربردترین سموم کشاورزی
در کشاورزی ایران و جهان، برخی سموم بیش از دیگران مورد استفاده قرار می‌گیرند که به دلیل اثربخشی بالا و گستردگی کاربرد، بسیار محبوب هستند. در ادامه، لیستی از پرکاربردترین سموم کشاورزی ارائه شده است:
کلرپیریفوس: سم ارگانوفسفات غیرسیستمیک با خاصیت تماسی، گوارشی و تنفسی که برای کنترل طیف وسیعی از آفات از جمله شپشک‌ها، سوسک‌ها و کرم‌ها استفاده می‌شود.
دلتامترین: سم پیروتروئید با اثر سریع تماسی و گوارشی که برای کنترل شپشک‌های آرد آلود، شته‌ها و مگس‌های مینوز به کار می‌رود.
مالاتیون: حشره‌کش ارگانوفسفره غیرسیستمیک که علاوه بر حشرات، اثر کنه‌کشی نیز دارد و معمولاً برای گیاهانی مانند سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی استفاده می‌شود.
گلایفوزیت: یکی از شناخته شده‌ترین علف‌کش‌ها، که برای کنترل علف‌های هرز در مزارع گندم، ذرت و باغ‌ها کاربرد دارد.
پاراکوات: علف‌کش قوی و سریع‌الاثر که برای کنترل علف‌های هرز مقاوم در مزارع استفاده می‌شود.
آمیتراز: کنه‌کش سیستمیک که علاوه بر کنترل کنه‌ها، برخی گونه‌های حشرات را نیز هدف قرار می‌دهد.
سایپرمترین: سم پیروتروئید با اثر تماسی و گوارشی، کاربرد گسترده در مبارزه با حشرات مزاحم دارد.
اندوسولفان: سم حشره‌کش با طیف اثر وسیع، که به دلیل سمیت بالا در برخی کشورها محدود شده است.
این سموم به دلیل عملکرد مؤثر در کنترل آفات و افزایش تولید محصول، در بیشتر مناطق کشاورزی ایران به طور گسترده استفاده میشوند.
زمان و نحوه مصرف سموم کشاورزی
زمان و نحوه مصرف سموم کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است و تاثیر مستقیمی بر کارایی و کاهش عوارض جانبی دارد. برای مثال، سم دلتامترین بهتر است پس از مشاهده اولین علائم خسارت آفات استفاده شود تا از گسترش آن‌ها جلوگیری شود. همچنین، دوره کارنس یا فاصله زمانی بین آخرین سمپاشی و برداشت محصول باید رعایت شود تا باقی‌ماندن سموم در محصول به حداقل برسد؛ مثلاً دوره کارنس دلتامترین برای محصولاتی مانند گندم حدود ۳۰ روز است و برای میوه‌ها ۵ تا ۷ روز.
نحوه مصرف سموم نیز باید مطابق با دستورالعمل‌های روی بسته‌بندی باشد. معمولاً میزان سم با مقدار آب مشخصی ترکیب شده و با دستگاه سمپاش به صورت یکنواخت روی گیاهان یا خاک پاشیده می‌شود. نکته مهم این است که در شرایط جوی نامناسب مانند باد شدید یا باران، سمپاشی انجام نشود زیرا باعث کاهش اثربخشی و آلودگی محیط زیست می‌شود. همچنین استفاده از تجهیزات ایمنی مانند دستکش، ماسک و لباس محافظ در زمان سمپاشی الزامی است تا از عوارض مسمومیت جلوگیری شود.
برای مثال، سم مالاتیون برای گیاهان سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی معمولاً با ۴۵ تا ۶۰ میلی‌لیتر سم در ۴ لیتر آب مخلوط و به طور یکنواخت اسپری می‌شود. رعایت دوز مصرف و زمان مناسب به کاهش خطرات زیست‌محیطی و حفظ سلامت محصول کمک می‌کند.
عوارض مسمومیت با سموم کشاورزی
مسمومیت با سموم کشاورزی می‌تواند عوارض متعددی بر سلامت انسان و محیط زیست داشته باشد. تماس مستقیم، استنشاق یا بلع این سموم باعث بروز علائمی مانند اشک ریزش چشم، سرفه، مشکلات تنفسی، سردرد، تهوع و مشکلات قلبی می‌شود. برخی سموم مانند کلرپیریفوس ممکن است سیستم عصبی مرکزی را تحت تاثیر قرار دهند و باعث علائمی مانند سرگیجه، تعریق شدید، افت فشار خون و حتی آسیب‌های مزمن شوند.
برای کاهش عوارض، رعایت نکات ایمنی هنگام استفاده از سموم ضروری است. در صورت مسمومیت، باید سریعاً به مراکز درمانی مراجعه کرد و از روش‌های سم‌زدایی مانند مصرف غذاهای قلیایی و فیبردار، حمام کردن و استفاده از خاک رس بهره برد. همچنین، برای جلوگیری از مسمومیت، شستشوی کامل بدن پس از تماس با سم، استفاده از تجهیزات حفاظتی و عدم خوردن و آشامیدن در حین سمپاشی توصیه می‌شود.
در بخش کشاورزی، آگاهی از عوارض و آموزش‌های لازم به کشاورزان و کارگران باعث کاهش خطرات می‌شود. همچنین، استفاده از سموم بیولوژیک یا کم‌خطر به جای سموم شیمیایی پرخطر می‌تواند به حفظ سلامت انسان و محیط کمک کند. رعایت دوز مناسب، زمان مصرف و شرایط محیطی از مهم‌ترین موارد پیشگیری از مسمومیت‌های ناشی از سموم کشاورزی است.
جمع‌بندی نهایی درباره اهمیت استفاده هوشمندانه از سموم کشاورزی
سموم کشاورزی به عنوان ابزارهای کلیدی در افزایش بهره‌وری و تضمین سلامت محصولات کشاورزی، نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کنند. با این حال، بهره‌برداری صحیح و آگاهانه از این ترکیبات شیمیایی، شرط لازم برای حفظ سلامت انسان، محیط زیست و استمرار تولید پایدار است. شناخت دقیق منابع تولید، مکانیزم عملکرد و زمان‌بندی مناسب مصرف سموم، به کشاورزان امکان می‌دهد تا با کاهش عوارض جانبی و افزایش اثربخشی، ضمن کنترل بهینه آفات و بیماری‌ها، به حفظ تعادل اکولوژیکی نیز کمک کنند. همچنین، توجه به نکات ایمنی و استفاده از جایگزین‌های کم‌خطر، گامی مؤثر در جهت توسعه کشاورزی پایدار و سلامت جامعه محسوب می‌شود. در نهایت، آگاهی و آموزش مستمر فعالان حوزه کشاورزی، کلید موفقیت در بهره‌برداری هوشمندانه از سموم و تضمین تولید با کیفیت و ایمن است.